Şah İsmayıl Xətai

Azerbaycanın görkemli şairlerinden ve eyni zamanda serkerde sonralar ise Azerbaycan Sefevi dövletinin başçısı olan Şah İsmayıl Xetai 1487-ci ilde Cenubi Azerbaycanın Erdebil şeherinde anadan olmuşdur. Şairin adı İsmayıl texellüsü

ise Xetaidir.O eyni zamanda Azerbaycan edebiyyatında öz doğma ana dilinde şer yazan şairlerden biri olmuşdur . Onun babası Şeyx Sefieddin İshaq (1252 - 1335) Sefeviyye teriqetinin başçısı olmuşdur.İsmayılın atası Şeyx Heyder (1460 - 1488) hem nüfuzlu bir teriqet şeyxi , hem de igid bir serkerde idi .Şah İsmayıl Xetainin anası Alemşah beyim ise Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Hesenin qızı idi. Sefevilerin get-gede artan nüfuzundan qorxan Sultan Yaqub Şeyx Heyderi Xeyanet yolu ile öldurtdürür ,İsmayılı ise 2 qardaşı ile birlikde hebs etdirir.Az sonra Gilan hakimi Hesen xan İsmayılı ve qardaşlarını gizlice öz sarayına aparır , İsmayıl burada Hüseyn bey Şamlının (yeni Lele) himayesi altında qorxamaz bir igid ve istedadlı şair kimi yetişir .İsmayıl 1499-cu ilde kiçik bir deste ile birlikde Erdebile yürüş edir .Yolda İsmayılın destesine bir çox türk tayfalarından olan terefdarları da ona qoşulur . Belelikle İsmayıl böyük bir qoşun toplayaraq Erdebile daxil olub özünü şah elan edir . 13 yaşlı Şah İsmayıl Xetai belelikle Sefeviler dövletinin 23 il başçısı olur .Hakimiyyetinin ilk illerinde o bir sıra herbi uğurlar qazanır ve dövletin serhedlerini genişlendirir .Lakin Şah İsmayıl Xetai 1514 -cü ilde baş veren qanlı Çaldıran döyüşünde iki qardaş dövletin döyüşün de Osmanlı hökmdarı Sultan Selimin qelebesi ile başa çatdı. Beraber seviyyede geden bu döyüşde osmanlıların toplarının olması onların üstünlüyünü artırmışdı.Bu döyüşde meğlub olan Sefeviler çoxlu itki verdiler ve sefevilerin en nüfuzlu serkerdeleri bu döyüşde helak oldu . YARADICILIĞI:Şah İsmayıl Xetai ana dilinde hem lirik şerler , hem de epik eserler -"Nesihetname" ve "Dehname" poemalarını yazmışdır . Edebiyyatımızda ilk defe olaraq ,divanına eruz vezninde şerlerle yanaşı , heca vezninde şerler de daxil etmiş senetkar Xetaidir.Şairin klassik üslubda eruz vezninde yazdığı şerleri qezel , qeside , mürebbe , tuyuğ ve rübai janrlarındadır.Şair aşıq şeri üslubunda-heca vezninde ise qoşma,geraylı ve bayatı janrlarında şerler yazmışdır.Azerbaycanın böyük oğlu, şeyx, serkerde, dövlet xadimi, şair ve senetin görkemli hamisi olan şah İsmayıl Sefevinin heyatının hansı tarixi hadiseler fonunda keçdiyini bilmekden ötrü hekayetimizi XIV esrin evvellerinden başlamaq lazımdır. Bu dövrde İsmayılın ulu babası şeyx Sefi ed-Din.(1252-1334) ana yurdu Erdebilde Sefeviyye adlı sufi teriqetinin esasını qoymuş ve özünü yeddinci imam Musa Kazımın varisi e'lan etmişdi. Teriqetin yarandığı dövrde onun üzvleri esasen, sünnilerden ibaret idi. Vaxt keçdikce bu teriqet sırf şie seciyyesi daşımağa başlayır, şah İsmayılın babası şeyx Müneydin vaxtından e'tibaren ise herbi emeliyyatlara qoşulur. Bundan sonra herbi uğurlarla birlikde teriqetin nüfuzu da artır. Sefevi döyüşçülerinin eqidesine göre, "öz müqeddes mürşidlerinin yolunda candan keçmek özünü bu yola hesr etmeyin en ibtidai derecesi" idi. Şah İsmayılın atası şeyx heyder yuxuda ilahi emr aldıqdan sonra öz müridlerine çalmalarını on iki imamın remzi kimi on iki qırmızı sarıqdan çalmalarını meslehet görür. Ve ele bununla elaqedar olaraq, sefeviyye teriqetinin ardıcılları qızılbaşlar adlanmağa başlayır. Dar me'nada ise qızılbaşlar deyende teriqetin esasını teşkil eden türk-Azerbaycan tayfaları nezerde tutulurdu. Qızılbaşlar başlarını qırxdırır, bığ uzadır ve qırxıq başlarında kekil saxlayırdılar. Döyüşden qabaq onlar Azerbaycan dilinde dua edir ve deyirdiler: "Ey pirim, ey mürşidim, sene menim canım qurban!" Şeyx Sefi ed-Dinin varisleri olan sefeviler şie şüarları altında hakimiyyete doğru inamla irelileyirler.

Qızılbaşlardan qazi?mezheb uğrunda mücahid desteleri yaradılırdı ki, onlar da qonşuluqda yerleşen kafir torpaqlarına?ehalisi müselman olmayan ve sünniler yaşayan ölkelere hücumlar edirdiler. Sefevilerin Erdebildeki malikaneleri möhkemlenib inkişaf edir. Böyük şeyxin varisleri bütün Azerbaycanı birleşdirmek niyyetine düşürler. Lakin bu niyyetlerin gerçekleşmesi yolunda onlara qüdretli Azerbaycan dövletleri olan Qaraqoyunlu ve Ağqoyunlular manee töredirdi. Ağqoyunlu dövletinin banisi, müdrik siyasetçi ve böyük serkerde Uzun Hesen öz hakimiyyetini möhkemlendirmek namine Sefevilerle ittifaqa girmişdi. O, evvelce öz bacısı Xedice beyimi şeyx Cüneyde, sonra ise qızı, hem de Trapezund imperatorunun nevesi Martanı (Alemşahbeyimi) şeyx Heydere ere verir. Uzun Hesenin dövründe Ağqoyunlu dövleti özünün yükselişinin zirvesine çatır. Sefeviler müveqqeti olaraq Azerbaycanda hakimiyyeti ele keçirmek planlarını dayandıraraq, öz qazilerini şimala, sünnilerin yerleşdiyi erazilere gönderir. Dağıstan ve Şirvan üzerine yürüşlerde şirvanşahlarla döyüşler zamanı İsmayılın babası şeyx Cüneyd ve atası şeyx Heyder helak olurlar. Son döyüşde Uzun Hesenin oğlu Sultan Yaqub Ağqoyunlu da sefevilerin möhkelenmesinden çekinereg, şirvanşah Ferrux Yasarın terefine keçir. Şeyx Heyderin ölümünden sonra İsmayılın dayısı Ağqoyunlu Sultan Yaqub Erdebili tutaraq, bacısı Alemşahbeyimi, habele onun azyaşlı oğlanlarını? Sultan Elini, İbrahimi, İsmayılı esir alır. Bu zaman İsmayılın hele iki yaşı da (o, 1487-ci il 17 iyulda Erdebilde doğulmuşdu) tamam olmamışdı. Sultan Yaqubun 1490-cı ilde hakimiyyete gelen oğlu Baysunqur heç bir il keçmemiş öz emisi oğlu Ağqoyunlu Rüstem padşah terefinden devrilir. Şirvanşah Ferrux Yasarın qızına evlenmiş Baysunqur kömek üçün qaynatasına müraciet edir. Rüstem padşah şeyx Heyderin oğlanlarını azad edir ve onlardan en böyüyü olal Sultan Eliden Baysunqura qarşı mübarizesinde kömek isteyir. O, Erdebili yeniden Sultan Eliye qaytarır. Sultan Eli burada Sefeviyye teriqetinin şeyxi vezifesini icra etmeye başlayır. O, özünün qacar, qaramanlı ve şamlı tayfalarından olan müridleri ile birlikde Baysunqurla mübarizede Rüstem padşahın emirleri terefinde vuruşur. Orta esrler müellifinin yazdığı kimi, "Sultan Eli bu döyüşlerde merdlik ve hüner mö'cüzeleri gösterir. Onun bu cür'et ve merdliyinden qorxuya düşen Rüstem bey bütün fikrini-zikrini onu aradan götürmeye yöneldir, Ayda Sultan Qacar ve Hüseyn bey Aşxanini Sultan Eli ve qardaşlarını tutmaq üçün Erdebile gönderir. Sultan Eli onların qoşunları ile döyüşe girir ve ölüm badesini içmeli olur." 1495-ci ilde Şemasi adlanan yerde baş veren döyüşde 4 min Ağqoyunlu döyüşçüsüne qarşı cemisi 700 qızılbaş vuruşmuşdu. Ölümünden az evvel Sultan Eli qardaşı İsmayılı teriqetin şeyxi vezifesinde özünün varisi e'lan edir. E"tibarlı qızılbaşların kömeyi sayesinde 7 yaşlı İsmayıl gizlene bilir. Onu evvelce ele Erdebilde gizledirler. Bir qeder sonra şeherde şeyx Heyderin oğlanlarını tapmaq üçün ciddi axtarışlar başlandıqda onu Reşte, oradan da Gilan hakimi Kerkiye Mirze Elinin sarayına aparırlar. İsmayıl teqriben 6 il burada qalaraq, tanınmış emir ve alimlerin rehberliyi altında özünün dini, dünyevi ve herbi te'limlerini davam etdirir. İsmayılın 13 yaşı olanda o, artıq müsteqil şekilde siyasi ve dini fealiyyete başlayır. 1499-cu ilin avqustunda İsmayıl "padşahlıq ümidi ile" Gilanı terk edir. O, qışı öz desteleri ile birlikde Astarada keçirir. Yaz ağzı Çuxursedden (Yerevan etrafı) keçerek, Erzincana yollanır. Bütün yol boyu yerli sufiler onun destesine qoşulur ve Erzincanda baxış keçirilerken me'lum olur ki, artıq onun bayrağı altına 7 min süvari yığışıb. Qızılbaş serkerdelerinin müşaviresinde qerara alınır ki, cavan şeyxin ilk yürüşü Şirvan üzerine olmalıdır. 1500-cü ilin sonlarında İsmayıl Kürü keçerek, bütün Şirvanda heç bir müqavimet görmeden Şamaxıya girir. Şirvanşah Ferrux Yasar 20 minlik süvari ve 6 minlik piyada qoşunu ile Gülüstan qalası yaxınlığında Cebeni adlanan yer-de İsmayıla qarşı döyüşe girir. İsmayılın ordusunun başında ona yaxın olan qızılbaş tayfalarının en e'tibarlı ve iste'dadlı serkerdeleri dururdu. Bunların çoxusu İsmayıl uşaq iken onun Erdebilden çıxarılmasında iştirak etmiş ve ondan ömrünün axırına qeder ayrılmamışdılar. Onların iştirakı olmadan dövlet işlerinin heç birisi hell olunmurdu. Tarixi edebiyyatda onlar "dövletin sütunları" adlandırırılır. hemin "sütunlar" arasında Piri bey Qacar, Abdin bey Tavaçı Şamlı, Hüseyn bey Lele Şamlı, Mehemmed bey Ustaclı, Ehmed bey Sufioğlu Ustaclı, Bayram bey Qaramanlı,

Qılıc bey Qaramanlı, Qaraca İlyas Bayburtlu, İlyas bey Bayburtlu, İlyas bey Xunuslu, Soltanşah bey Efşar, Dane bey Efşar, Xelil bey Möhrdar Efşar, Hüseyn bey süfreçi Efşar, Piri bey pervaneçi Efşar, Lele Mehemmed Tekeli, Bekir bey Cakirli, Salman bey Xazin Zülqederli de vardı ki, onlar da Cebeni yaxınlığındakı döyüşde iştirak etmişdiler. Şirvanlılar sayca çoxluq teşkil etseler de meğlubiyyete uğrayırlar, Ferrux Yasarın özü ise helak olur. Şirvan qoşunundan qalanlar "Gülüstan" qalasında gizlenirler. Bundan sonra şah İsmayıl ona böyük serkerde kimi şöhret getiren bir çox parlaq qelebeler qazanır, lakin Cebeni yaxınlığındakı qelebesi genc serkerdenin tercümeyi-halında onun hem siyasi, hem de dini baxımdan özünü tesdiq etmesi üçün en vacib ve en ehemiyyetli döyüşü kimi yazılmışdır. Hemin dövrün Azerbaycan miniatürlerinde mehz bu döyüşün tez-tez tesvir olunması da tesadüfi deyildir. İsmayıl kiçik bir destesini Gülüstan qalasının mühasiresi üçün saxlayaraq, Bakıya yollanır ve buranı aldıqdan sonra yene geri, hemin destenin yanına qayıdır. Burada xeber tutur ki, Azerbaycan hökmdarı Elvend Mirze Ağqoyunlu onun üzerine hücuma hazırlaşır. İsmayıl "dövletin sütunları"nı meşverete yığaraq onlardan soruşur: "Siz ne isteyirsiniz, Azerbaycan taxt-tacını, yoxsa "Gülüstan" qalasını?" Onlar yekdillikle Azerbaycanı üstün tuturlar?Tebriz kafir sünnilerden alınmalıdır. Şirvanşahların xezinesi de daxil olmaqla böyük bir qenimet qazanmış İsmayıl öz qoşunu ile Naxçıvan istiqametinde hereket edir. 1501-ci ilin ortalarında Elvend Mirze onları Şerur düzünde qarşılayır. Elvend Mirzenin 30 minlik ordusu ile döyüşe giren İsmayıl 7 minlik qoşunu ile onu darmadağın edir. Vahimeye düşüb qaçan döyüşçülerini saxlamaq ve reqibin arxadan zerbelerini def etmek meqsedile bir-birine zencirlenmiş develerden istifade etmek cehdi de Elvend Mirzeye kömek etmir. İsmayıl bu döyüşde de öz yaşına göre qeyri-adi derecede serkerdelik qabiliyyeti ve şexsi igidlik nümunesi gösterir. O özü şexsen Ağqoyunlu qoşununun sayılan emirlerinden Karqiçay beyi qılınc döyüşünde meğlub edir. Diger meşhur serkerdeler de öldürülmüş ve başları özge düşmenlere görk olmaq üçün qızılbaş döyüşçülerinin tutduğu yüksekliklerde qoyulmuşdur. Elvend özü ise döyüş meydanından gücle qaçaraq, canını qurtarmışdır. Belelikle, İsmayıl xeyli qenimet qazanmışdır ve en esası ise Tebrize yol açıqdır. 1501-ci ilin payızında İsmayıl Tebrize girerek, özünü şah e'lan edir ve öz adından pul buraxmağa başlayır. Onun pullarının üzerinde şie remzleri hekk olunmuşdu: "La-ilahe-il-lellah, Mehemmed resul-illah. Eliyen veliyullah" ("Allahdan başqa allah yoxdur. Mehemmed onun resuludur, peyğemberidir. Eli ise Allahın dostudur.") Şielik dövlet mezhebi seviyyesine qaldırılır, Azerbaycan dili ise Ağqoyunlu ve Qaraqoyunlu dövletlerindeki kimi, fars dili ile birlikde yeni qızılbaş dövletinin resmi dili e'lan olunur. Sefeviler zamanında Heratdan Bağdada qeder neheng bir erazide Azerbaycan dilinde danışılırdı. Bir il sonra, 1503-cü ilde şah İsmayıl hem de Fars ve İraqi-Ecem hökmdarı olan Ağqoyunlu padşahı Muradla mübarizeye girişir. Onlar arasında döyüş 1503-cü ilin 21 iyununda Hemedan yaxınlığında baş verir. Evvelki iki döyüşünde olduğu kimi, şah İsmayıl yene de merkezde qerar tutur. Çinahlarda "dövletin sütunları" ve onların başçılıq etdikleri qoşunlar yerleşdirilir. Avanqardda Xülefa bey ve Mensur bey Qıpçaqi hereket edirler. Qarapiri bey Qacar ve onun 1500 süvarisi ehtiyatda saxlanılır. Murad padşahın avanqardında ise Qum hakimi İslamiş bey yerleşdirilir. Qoşunlar qarşılaşanda İslamiş bey şah İsmayılın avanqardını yararaq, onun ordusunun merkezine doğru irelileyir.. Ele bu zaman Qarapiri bey Qacar gizlendiyi yerden çıxaraq, ona hücum çekir. Şah İsmayılın özü de şexsen hücuma qoşulur. İslamiş beyin destesi tamamile dağıdılır, o özü ise esir düşür. Bu da bütövlükde döyüşün taleyini hell edir. Belelikle, Ağqoyunlu ordusu darmadağın olunur, dövletin özü ise tarixe qovuşur. Şah İsmayıl tutduğu bölgede öz mövqelerini möhkemlendirmekle meşğuldur. Murad padşahı te'qib ede-ede o, ele hemin ilde Şiraz, İsfahan, Kaşan ve Qum şeherlerini tutur. 1508-ci ilde şah İsmayıl artıq Bağdad da daxil olmaqla İraqi-Erebi, Diyarbekiri, Ermenistanı, habele Ön Asiyanın bir sıra şeherlerini işğal etmişdi. Çox qısa müddetde şah İsmayıl Şeybani xanın özbek dövletinden tutmuş Osmanlı imperiyasının serhedlerine qeder uzanan möhteşem bir dövlet yarada bilir. Şeybani xan İsmayıl üçün strateji ehemiyyet daşıyan İsfahanı tutarken ona gönderdiyi mektubda yazmışdı: "Men İran ve Azerbaycan serhedlerine gelerek, oranı tutandan sonra İraqi-Erebe ve Hicaza gedeceyem." Şah İsmayıl bunun cavabında lengimeden öz qoşunlarını Xorasana yeridir. Düşmen Merv qapasında gizlenir. Lakin İsmayıl aldadıcı manevr ederek, Şeybani xanı qaladan bayıra çıxarır ve 1510-cu il dekabrın 2-de Mahmudi kendi yaxınlığında şah İsmayılla Şeybani xanın qoşunları arasında döyüş başlanır. Bütün gün erzinde davam eden ağır döyüş şah İsmayılın tam qelebesi ile başa çatır. Şeybani xan qaçmaq istedikde şah İsmayılın döyüşçüleri ve öz mühafizeçileri onu qetle yetirirler. Şeybani xanın başını şaha getirirler. Emre esasen, onun kellesini qızıl suyuna çekib, qedeh düzeldirler. Deyilene göre, sonralar şah İsmayıl bu qedehden şerab içirmiş. Bu döyüşden sonra o, Herat, Merv ve Belx şeherlerini tutur. Bütün Şabran. Xorasan vilayeti şaH İsmayılın hakimiyyeti altına keçir. Sefevi dövleti öz yükselişinin zirve nöqtesine çatır. Onun erazisinin sahesi 2 milyon 800 min kvadrat kilometre çatırdı. Şie mezhebli qızılbaş dövletinin bele möhteşemliyi sünni Türkiyeni güclü suretde narahat edir. Üstelik de şah İsmayıl Qerbi Anadoluda ve Osmanlı imperiyasının bura yaxın diger erazilerinde feal suretde şie tebliğatı aparırdı. Türk sultanı I Selim 1512-ci ilde taxt-taca çıxan kimi şah İsmayılla müharibeye hazırlıq görmeye başlayır. O, öz tehlükesizliyini möhkemlendirmek meqsedile Türkiyede yaşayan 40 min şie mezhebli adamı e"dam etdirir. Bundan sonra ise Azerbaycan serhedlerine 200 minlik neheng bir ordu çıxarır. O, öz mühzribesini "müselman dininin düşmenleri olan sefevilere ölüm" şüarı ile aparırdı. Döyüş 1514-cü il avqustun 26-da Çaldıran adlanan yerde baş verir. Gah bir, gah da diger teref güc gelir. Bu döyüşde türkler sayca çox idiler. Bundan başqa onların daha bir üstünlüyü de 300-e qeder topun olması idi. Bütün bunlar döyüşün gedişine te"sir göstermeye bilmezdi. Şah İsmayıl şexsi igidlik ve cesurluq nümuneleri gösterib, özünün qeyri-adi gücü ve döyüş bacarığı ile meşhur olan Eli bey Melküq oğlunu meğlub edir. Şah İsmayıl qılıncla ona ele bir zerbe endirir ki, debilqesi ve başı iki yere paralanır. İsmayılın qılıncı Eli beyin sinesine qeder işleyir. Döyüşün qızqın çağında İsmayıl azsaylı destesi ile düşmenin artilleriyasına doğru can atır, lakin bu zaman onun atı büdreyib yıxılır. Osmanlılar ona teref cumanda zahiren şah İsmayıla çox benzeyen Soltaneli Mirze Efşar: "Şah menem", ?deye qışqırmaqla onların diqqetini yayındırır. Hemin vaxt erzinde İsmayıl atına qalxaraq döyüşe davam edir. Üç gün davam eleyen kergin döyüş türklerin qelebesi ile neticelenir. Yaralı Şah İsmayılı te?qib eden I Sultan Selim yol boyu Xoy, Merend ve Tebriz şeherlerini tutur. Buna baxmayaraq, o, Tebrizde çox qala bilmeyib, altıca günden sonra şah İsmayılın tacı, elbiseleri ve bezek eşyaları da içinde olmaqla xeyli qenimet götürerek, şeheri terk edir. Sultan Selim qenimetle birlikde özü ile İstambula sonradan Türkiyenin incesenet ve senetkarlıqının inkişafında müstesna rol oynamış bir çox incesenet xadimlerini ve senetkarları da aparır. Dünyanın en zengin muzeylerinden sayılan İstambul Topqapı sarayında, Esker muzeyinde Azerbaycan tetbiqi senetinin Çaldıran döyüşünden sonra buraya getirilmiş en nadir nümuneleri nümayiş etdirilmekdedir. Bu cür eksponatları siz ne Tebrizde, ne Bakıda, ne de Tehranda tapa bilmezsiniz. Selimin eline keçmiş esirler arasında şah İsmayılın döyüş paltarı geymiş arvadları Behruze xanım ve Taclı xanım da vardı. Tarixçilerin bildirdiyine göre, Çaldıranda, döyüş meydanında kişi paltarı geyib, öz erleri ile birlikde vuruşan xeyli qadın meyidi tapılmışdı. Azerbaycan qadınlarının vetenperverlik ve igidliyinden heyran olmuş Sultan Selim onların döyüşçüye xas ehtiramla basdırılması üçün emr vermişdi. 1515-ci ilde Osmanlı Türkiyesi ile sülh bağlanır. Şerte göre, Qerbi Anadolu hemişelik Türkiyeye verilir. Lakin sülh bağlanmasına baxmayaraq, bundan sonra da yüz iller boyunca Sefeviler qeyri-adi qehremanlıqlar hesabına osmanlı hücumlarını qarşısını almalı olur. Bütün Yaxın Şerqde faktiki olaraq yalnız azerbaycanlılar özlerinin osmanlılara beraber döyüşkenliyi hesabına onların müdaxilesine sine gererek, öz müsteqilliklerini qoruyub saxlaya bilmişler. Çaldıran döyüşünden sonra Şirvan ve Gürcüstan üzerine yürüşler istisna edilmekle şah İsmayıl iri herbi emeliyyatlar keçirmir. Onun bütün se'yleri yaratdığı möhteşem dövleti qoruyub möhkemletmeye yönelir. 1524-cü ilde şah İsmayıl vefat edir. Onu Erdebilde Sefevilere mexsus Darül-İrşad qebristanlığında defn edirler. Şah İsmayılın Rüstem Mirze (genc yaşlarında vefat edib), şah Tehmasib, Sam Mirze, Alxas Mirze ve Behmen Mirze adında beş oğlu ve Xanım, Perixan xanım, Mehinbanu, Firengiz xanım ve Şahzeyneb xanım adında beş qızı olub. Şah İsmayıl çox nadir dühaya malik bir şexsiyyet olub. Çoxları bilmirler ki, o, Sefevi dövletinin hökmdarı, sufi teriqeti olan Sefeviyyenin şeyxi, Xetai texellüsü ile ana dilinde gözel şe'rler yazmış böyük şair olmaqla yanaşı hem de idman oyunları, cıdır yarışları, ovla meşğul olmuş, ressamlıq ve xettatlığın sirlerine beledliyi ile seçilmiş, yaxşı berbed çalmış ve gözel sesle oxumuşdur. Dövrün en görkemli alimleri, astronom ve astroloqları, tarixçileri, şairleri, ressamları, xettatları, musiqiçi ve musiqişünasları onun sarayına toplaşmışdılar. Ağqoyunlu Uzun Hesenin Tebrizde yaratdığı meşhur kitabxananın nezdinde o, yeni tipli bir kitabxana yaradır. Buradan tekce Azerbaycanın deyil, hem de bütün yaxın ölkelerin alimleri istifade edirler. Bundan başqa hemin kitabxana sanki Bedii Senetler Akademiyası rolunu oynayır. Neheng ölkenin her terefinden en iste'dadlı xettat, ressam ve ustalar buraya toplanır. Onlar üçün burada xüsusi e'malatxanalar yaradılır. Bu e'malatxanalarda kağız, karton, mürekkeb, reng ve diger levazimatlar da istehsal olunur. Ele buradaca xettatlar terefinden kitabların üzü köçürülür, miniatürçü ressamlar (müsevvirler) tere-finden onlara tertibat verilir, şekiller çekilir, neqqaşlar ve müzehhibler (qızıl suyu ile işleyen ustalar) terefinden naxışlar vurulur, kartondan (sehhaflar) ve deriden (mücellidler) cild çekenler ise onları indiki anlamda kitab halına salırdılar. İste'dadlı gencler, hemçinin hökmdarın aile üzvleri ve saray eyanları bu kitabxanada xettatlıq ve ressamlıq senetine yiyelenirdiler. Kitabxananın rehberlerinden biri Şerqin böyük miniatürçü ressamı Kemaleddin Behzad idi. Şah İsmayıl ve onun oğlu şah Tehmasibin vaxtında hemin kitabxanada Mahmud Nişapuri, Ağa Mirek, Sultan Mehemmed, Mir Eli Xettat, Sadıq bey Efşar, Mir Seyid Eli Müsevvir ve bunlar kimi onlarla başqa görkemli senetkarlar çalışmışdılar. Bütün dünyada meşhur olan Azerbaycan miniatür ressamlıq mektebi de burada formalaşmışdı. Öz leyaqetine göre buna benzer ikinci bir kitabxana da şah İsmayıl terefinden Erdebilde, şeyx Sefi ed-Dinin xatire kompleksinde yaradılmışdı. Hemin kitabxana buraya gelen zevvarların nezir qisminde bexşiş etdikleri hediyyelerle zenginleşir, habele buradakı e'malatxanalarda hazırlanan kitabların satılması hesabına inkişaf edirdi. Hemin kitabxana 1828-ci ilde rus-İran müharibesi neticesinde talan olunub aparılana qeder olduqca nadir kitab ve elyazmalarla meşhurlaşmışdı. Ağqoyunlu hökmdarları zamanında Tebriz sarayında yaranmış en'eneleri (Uzun Hesenin sarayında yüze qeder musiqiçi ve musiqişünas vardı) davam etdiren şah İsmayıl musiqi senetine böyük fikir verir, musiqiçi, müğenni ve musiqişünaslara her cür himayedarlıq edirdi. Heqiqi, Şahi, Süruri, Tüfeyli kimi meşhur şairler şah İsmayılın sarayında qulluq edirdiler. Onların hamısı şah İsmayılın yaratdığı edebi meclisin üzvleri idiler. Şah İsmayıl belke de en birinci tebliğatçı şairlerdendir. Şah İsmayılın dini ve siyasi görüşlerini ifade eleyen mexsusi şe'rleri gezergi aşıq ve dervişler terefinden elden-ele yayılırdı. Bu me'nada şah İsmayılın şexsiyyetine üç terefden yanaşmaq olar: Şeyx İsmayılın görüşlerinin te'siri altında şair Xetai derin ideya ve ritmik musiqiye malik gözel şe'rler yazır ve şah İsmayıl bu eserlerden öz siyasi meqsedleri üçün istifade edirdi. Xetai eyni zamanda hem de gözel bir lirik şair idi. Onun ana dilimizin bütün inceliklerini ustalıqla eks etdiren "Dehname" poeması Azerbaycan poeziyası tarixinde mühüm yer tutur. Hemin poemanın tebietin bahar oyanışına hesr olunmuş ölmez misraları Azerbaycan şe'rinin bütün müntexebatlarında öz evezolunmaz yerini tutmuşdur: Qış getdi, yene bahar geldi, Gül bitdivü lalezar geldi. Quşlar qamusu feğane düşdü, Eşq olu yene bu cane düşdü Yer geydi qebayi-xizrpuşan, Cümle dile geldi lebxamuşan. Servin yene tutdu damenin su, Serv üste oxudu faxte ku-ku. Qönce deheni çemende xendan, Gülmekden enar açıldı dendan. Bülbül oxudu sifati-hicran Deryada dür oldu ebri-neysan. Durna uçuban hevaye düşdü, Laçın oluban övaye düşdü Alma ağacı dibinde saye, Te'n eyler idi buluda, aye. Yaşın yere tökdü ebri-neysan, Bülbüller oxudu sed hezaran. Venesiyadan olan bir tacir yol qeydlerinde özünün şah İsmayılla Tebrizdeki görüşlerini bele xatırlayır: "İndi onun 31 yaşı var. Ortaboylu, olduqca gözel ve merd bir kişidir. Saqqalını qırxır, bığ saxlayır. Ona qız kimi vurulmaq olar. Solaxay olsa da bütün emirlerden güclüdür. Oxatma meşqleri zamanı adeten musiqi çaldırır. Reqsi çox sevir ve reqqaseler oynarken ayaqlarını yere döyerek, İsmayıla hesr olunan mahnılar da oxuyurlar. O, her gün emirlerle oxatma yarışları keçirmek üçün meydana çıxır ve hemişe de günün qaliblerine mükafatlar verir. Bu yarışlar vaxtı onun şerefine çalıb-oxuyur, reqs edirler. Bu sufi öz tebeeleri, xüsusile de eskerler terefinden allah kimi sevilir ve perestiş olunur. Onun eskerlerinden bir çoxu döyüşe yalın elle-debilqe ve zirehsiz girirler, onlar emindirler ki, İsmayıl onları döyüşden salamat çıxaracaq." Xalq arasında indiye qeder dilden-dile gezen efsanede de şah İsmayılın qeyri-adi fiziki qüvvesinden danışılır. Efsanede deyilir ki, şah İsmayılın öz qılıncı ile düşmen toplarının lülesini yarması xeberi türk sultanına çatır. Maraqlanan sultan şah İsmayıla ismarıc gönderib xahiş edir ki, qılıncını ona göndersin. Tezlikle onun bu xahişine emel olunur. Lakin Sultan hemin qılıncla topun lülesini yarıb keçe bilmir ve İsmayılı günahlandırır ki, guya o, heqiqi qılıncı göndermeyibmiş. Şah İsmayıl mecburiyyet qarşısında yazdığı mektubda meselenin ne yerde olduğunu anladığına işare edir ve yazır ki, qılınc hemen qılıncdır, vuran el ise hemenki olmayıb. Hakimiyyetinin son illerinde şah İsmayılla Şirvanşah Şeyxşah arasında dostluq ve qohumluq münasibetleri yaranır. Evvelce Şah İsmayıl qızı Perixan xanımı Şeyxşahın oğlu Sultan Xelile ere verir, sonra ise özü Şirvanşahın qızlarından biri ile evlenir. Şah İsmayılın toyu 1523-cü il noyabrın 5-de Tebriz yaxınlığında olur. Şah İsmayıl ömrünün sonuna qeder balıq tutmaqla ve ovla eylenib. Güclü vehşilerle elbeyaxa döyüşmek ona xüsusi lezzet verirmiş. Deyilene göre, o, hele 12 yaşında iken etraf yerlerde yaşayan adamları teşvişe salan neheng bir ayını boğmuş, 19 yaşında ire Bağdad yaxınlığında pelengi öldürmüşdü. O, hemçinin böyük ovları da çox xoşlayıb ve yeqin ele buna göre tez-tez öz kitabxanasının e'malatxanalarında yaradılan miniatürlerde ov sehnesi tesvir edilir. Onun sonuncu bele böyük ovu Şekiye seferi zamanı Balaken erazisinde çıxdığı ov idi. Şah İsmayıl orada xestelenmiş ve Tebrize artıq ölüm ayağında getirilmişdi. Şah İsmayılın şexsiyyeti esrler uzunu xalq arasında hemişe populyar olub. Onun haqqında dastanlar ve revayet qoşulmuş, bir çox muğam ve tesnifler onun adı ile adlandırılmış, gösterdiyi igidlikler nağıllarda, romanlarda, dram eserlerinde ve operalarda vesf olunmuşdur. Xetai şe'rlerinin elyazmaları bir çox dünya muzeylerinde ve kitabxanalarında saxlanılır. Bunlar arasında en qedimi olan "Divan" I Şah Tehmasibin sarayında şairin ölümünden cemisi 11 il sonra meşhur xettat Şah Mahmud Nişapuri terefinden köçürülmüşdür ve hazırda Daşkendde saxlanılır. Şah İsmayıl Xetai 1524 - cü ilde Erdebilde vefat etmişdir.