Məhəmməd Əmin Rəsulzadə

Bioqrafiya...

1884-1955 illərində yaşayan Rəsulzadə Azərbaycanın yetişdirdiyi dövlət adamlarının başında gəlir. Rəsulazdənin , mütəfəkkir və inqlab, siyasət və dövlət adamı, ədib kimi çeşitli portreləri çəkilə bilər. Rəsulzadə isə bunların hamısında böyük bir usdat kimidir.Rəsulzadə, inqlabçı bir hürriyet ordusunun yetişməsinə, daha gənc yaşlarda başlamışdı. Çar Rusiyasının gənc Rəsulzadəsi, 1903 ve 1904-cü illərde qurduğu “Azərbaycanlı Gənc İnqlabçılar Komitəsinin başçısı olmuşdur. Çar Rusiyasına qarşı dirənən ilk məqalələrini də bu dönəmdə - 1903-cü ildə yayınlamışdır. 1905’de Rus-Yapon müharibəsində Çarlığın uduzması Rusiyadaki mütləqiyyətin təməllərini sarsmışdır . Bakı kimi Türk mədəniyyətinin mərkəzlərindən biri olan Azərbaycanda oyanış hərəkatına dayanamayan polis dövləti yarımcıq bir yönətimə riza gösöstərmək məcburiyyətində qalmışdır. 1905’də təmin olunan bu çərçivəli hürriyət sayəsində Bakıda günlük, aylıq və həftəlik qəzet və jurnallar yayımlanmağa başladı. Mətbuatda Əli Mərdan Topçubaşov, Əhməd Ağaoğlu, Hüseyinzadə Əli və Azərbaycan mətbuatının qurucusu olan Həsən bəy Zərdabininin başında durduqları aydınlar topluluğu Qərbi Avropa mədəniyyətinin verdiyi böyük güclə ölkələrinin istiqlalına ve yüksəlməsinə könül vermiş böyük bir topluluq vardı. Bu yazarlarən arasına Rəsulzadə də qatılmışdı. Azərbaycan milli çevrələrini dolduran Qərbçilik - Avropaçılıq, Şərqçilik - İslamçılık və müasirləşmək şəklində açıqlayan Əli Bəy (Hüseyinzadə) daha sonraları Ziya Gökalp tərəfindən də mənimsənərək işlənən bu təməl prinsipler, genc Rəsulzadə üzərində qüvvətli şəkildə təsirli olurdu. Çox keçmədən onu, 1906-ci ildə nəşriyata başlayan “Tekamül”ün başında gorürük. İnqlabçı millətsevər gencliyin fikirlerinə bir növ tərcüməci olan bu qəzetin proqram məqaləsində, öz deyimi ilə “millətlərin, topluluqların, siniflərin və şəxslərin seçdikləri yolda azad və bərabər olmalarını və hər növ hücumdan qorunmalarını” müdafiə edən gənc ve inqlabçı düşünür Rəsulzade, bu fikri həyatı boyunca işləyəcək və “insanlara azadlıq, millətlərə istiqlal” şəklində açıqladığı milli bir deyim halına getirəcəktir. 

Xaricdəki İşləri...

O, 1908-ci ildən 1911-ci ilə qədər Tehranda və 1911-dən 1913-cü ilə qədər İstanbulda işləmişdi. Mərkəzi Azərbaycan və onun başşəhəri Təbrizin təşkil ettiyi İran inqlabı, hürriyət və demokratiya aşiqi olan Məmməd Əmini də cəzbetmişdir. Hürriyet ordusunun zəfərlə Tehrana girişi və hakimiyyətini elan etdikdən sonra Tehranda yayıma başlayan Qərb üsulunda ilk günlük (Yeni İran) qəzetinin müdiri və baş redaktoru Məhəmməd Əmin olmuşdur. Türkiyə ilə İranda Hürriyətin uğurlu olması, Rusiyada basqı rejimni yenidən diriltmişdi. Çarlıq ölkəsindəki böyük Türk və İslam kütlələrinin qalxmasından ve istiqlal istəmələrindən qorxu içində olan rejim, basqısını bu zümrələr üstündə daha da artırırdı.Bundan əlavə Qafqazın yanında bir hürriyet üssünün qurulmasına və inkişafına dözməyən Rusiya bu hürriyət və istiqlal hərəkatını yatışdırmaq üçün hər vasitəya əl atırdı. Sonunda ordusu ilə müdaxilə edərək Millət Məclisini bombardıman edir, hürriyət və istiqlal arzularını boğurdu. Təslimini tələb etdikleri Rəsulzadə Məmməd Əmin, Seyyid Həsən Tağızadə ilə birliktə Türkiyəyə getməyə məcbur olurdu. İslam Birliyi fikirləri ilə Osmanlılıq axımlarının sönməyə və onların yerində Türk milliyyətçiliyi fikirlərinin inkişaf etməyə başladığı günlər yaşanırdə. Rusyadakı Türklərin təmsilçiləri, bunlar arasındakı Əhməd Ağaoğlu və Hüseyinzadə Əli Bəylərin də qatılması ilə Türkçülük axımı böyük bir güc halına gelirdi. Resulzadə, İstanbulda yeni qurulub inkişafda olan Türk Ocaqları qatılırdı. Yeni yayımına başlayan Türk Yurdu jurnalında İran Türklerinə, Rusiyadakı Türkçülük və milliyyətçilik axımlarına dair çox sağlam məqalər yazır, fikirlər söyləyir və bu bölgələrdəki Türklərin tarixinə, folklor və etnoqrafiyasına, tarixi əməllərinə yer verən böyük yazılar yazırdu. Eyni zamanda Azərbaycandakı Çarlıq əleyhine sürdürülən istiqlal hərəkatlarının temsilçiləriylə də təmas halında idi. Orada gizlicə aparılan hərəkatın içində olanlara taktikalar verirdi. Bu işlərin sonunda Bakıda milli - demokrat “Müsavat Partiyasının qurulmasını təşvik edirdi. Burada milliyyətçilik şüurunun oyanmasını da bu vəsilə ilə başlatmıştı. Eyni zamanda Resulzadə Türkiyədəki milliyyətçilik və Türkçülük axımlarına da böyük təsir edirdi. Əvvəllər Türk imperatorluğu coğrafyasını hədəf alan Türk Ocağı işləri, bu dəfə Türk dünyasının maraq dairəsinə çevrilirdi. Daha sonra buraya qatılan Kırım ve Tatarıstan alimlərindən Yusif Akçura və Sədri Maksudi Arsal kimi böyük Türk mütəffəkkirlərinin dəstəyi ilə qüvvətli bir komanda halında gecə gündüz böyük Türk millətinin gələcəyini hazırlayırdılar.
1917’de Çarlığın yıxılması ilə dərhal böyük bir hərəkətlilik qazanan Türk ölkələri arasında Azərbaycan ilk istiqlalını elan edən ölke oldu. Rəsulzadə ölkəsinde idi və var gücü ilə Ruslardan qurtulmaq üçün təşkilatlanırdı. Sonda özünün qurduğu “Musavat Partiyası” ile öz milli dövlətlərini qurmuş və başına keçmişdi. Qızıl ordunun ölkəsini işğal ile istiqlalına son verdikdən sonra Türkiyəyə sığındığı dostları ilə bərabər Avropaya getmiş və böyük lider Atatürkden gördükləri böyük dəstək ilə oradakı yayımlarla
böyük xidmətlər vermişdirlər. Onun qurduğu və yetiştirdiyi Azərbaycan aydınları “Bir kərə yüksələn bayraq, bir daha enməz” prinsipini onun qoyduğu dönəmdən alarak sürdürmüş və bu günkü halını meydana gətirmişlərdir.

Əsərləri:

Azərbaycan Cumhuriyyəti (1922)
Istiqlal Məfkurəsi və Gənclik (1925)
Azərbaycan Misak-ı Millisi (1927)
Milliyətçilik və Bolşevizm (1928)
Azərbaycan Şairi Nizami (1951)